Για πολλούς, ακόμη και η λέξη προκαλεί δυσφορία. Φιλελευθερισμός, είπατε; Οχι, ευχαριστώ δεν θα πάρω. Προτιμώ να είμαι καθηλωμένος στο σήμερα, να ζεσταίνω καθημερινά τη φωλιά με τα κεκτημένα μου και να αναζητώ όλο και περισσότερο την παρουσία του γιγαντιαίου και πολυπλόκαμου κράτους. Στο κάτω κάτω εγώ δεν το πληρώνω; Ας με υπηρετήσει, λοιπόν, όπως μου πρέπει!
Η αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος με ευκολία σπεύδει συχνά να απορρίψει ή να χειροκροτήσει πολιτικές ιδεολογίες, χωρίς προηγουμένως να έχει εντρυφήσει σ’ αυτές, όντας τρόπον τινά θύμα του συρμού της εποχής του και της δημαγωγίας των πολιτικών. Θα ’χετε ίσως προσέξει ότι στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, τα φιλελεύθερα κόμματα δεν πρόκοψαν ή μάλλον δεν κατάφεραν να συγκινήσουν τα πλήθη. Ο ορθολογισμός δεν υπήρξε ποτέ γοητευτικός, καθώς απορρίπτει οτιδήποτε λαϊκιστικό και συναισθηματικά φορτισμένο. Γι’ αυτό και οι φιλελεύθεροι, προκειμένου να αποκτήσουν έδρανο και στεντόρεια φωνή χρειάστηκε να υπαχθούν σε σταθερές πολιτικές ομάδες, κυρίως όμως συντηρητικές, καθώς για την αριστερά αποτελούσαν και αποτελούν απαγορευμένο καρπό. Αλλά αυτός ο επαχθής συνεταιρισμός δεν είναι ό,τι καλύτερο. Ακόμη και στα μπλογκ που στην εποχή μας αφθονούν, όσα έχουν ενστερνιστεί στον τίτλο τους τον φιλελευθερισμό βρίσκονται στην ουρά της γενικής κατάταξης, ή έχουν λιγοστούς «πελάτες» ή σε τελική ανάλυση γίνονται σάκος του μποξ για τους διαφωνούντες.
Κι όμως, αν ανατρέξουμε βιαστικά και επιφανειακά στην ιστορία της χώρας θα πρέπει να σταθούμε στις προσωπικότητες που συνέθεσαν τον λεγόμενο ελληνικό διαφωτισμό, βαθιά επηρεασμένες από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό, γνώρισμα του οποίου είναι και ο φιλελευθερισμός. Η πνευματική κίνηση που σημειώθηκε στη Δυτική Ευρώπη στα τέλη του 17ου αιώνα, με κύριους στόχους τη λύτρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του κράτους και της Εκκλησίας και την επικράτηση του ορθού λόγου, της πνευματικής ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έγινε σημαία για ανθρώπους, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραής, o Ροΐδης και ενδεχομένως ο Ανδρέας Λασκαράτος (αν και ο Λασκαράτος διακρίθηκε κυρίως για τον θρησκευτικό φιλελευθερισμό του). Βεβαίως, πολλοί από αυτούς απαξιώθηκαν και κάποιοι αφορίστηκαν από την Εκκλησία, η οποία δεν είχε το παραμικρό περιθώριο να αντέξει –εκείνη την εποχή– τον θρησκευτικό φιλελευθερισμό.
Στη συνέχεια θα ήθελα να προσθέσω τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον πολιτικό που υπήρξε προσηλωμένος στις αξίες της φιλελεύθερης σκέψης (σήμερα μέχρι παρεξηγήσεως διαστρεβλωμένη) και είχε πάντα κατά νουν να προχωρήσει σε τολμηρές μεταρρυθμίσεις που θα άλλαζαν τη μορφή της Ελλάδας. Ηταν κατ’ εξοχήν οπαδός της ατομικής ελευθερίας, βαθιά πεπεισμένος ότι ο άνθρωπος μπορεί να χαράσσει ο ίδιος τη μοίρα του και σίγουρος ότι το ατομικό συμφέρον αποτελεί το πιο ισχυρό κίνητρο για την ατομική και συλλογική πρόοδο. Κάτι που είχε διαλαλήσει νωρίτερα, το 1776, ο πατέρας του φιλελευθερισμού Ανταμ Σμιθ, στο βιβλίο του «Μελέτη για τις αιτίες του πλούτου των Εθνών». Ο Σμιθ είναι γνωστό ότι καταδικάζει τις κρατικές παρεμβάσεις (λιγότερο κράτος), ασκεί έντονη κριτική στις συντεχνίες και στα κλειστά επαγγέλματα και τάσσεται κατά των κρατικών και ιδιωτικών μονοπωλίων, αποδοκιμάζοντας και τους πλούσιους κεφαλαιούχους που επιδιώκουν τη δημιουργία μονοπωλιακών καταστάσεων, νοθεύοντας τον ελεύθερο ανταγωνισμό.
Αφορμή γι’ αυτές τις αναφορές στον φιλελευθερισμό υπήρξε το βιβλίο του διευθυντού του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών Δημήτρη Σκάλκου («Αλήθειες για το φιλελευθερισμό», εκδόσεις Κριτική) που έφτασε στο δημοσιογραφικό γραφείο προ μηνών και που αποφάσισα να το ξεσκονίσω και να το προβάλω, όχι γιατί στηρίζω ή δεν στηρίζω τον φιλελευθερισμό, αλλά γιατί πιστεύω ότι μέσα από τις σελίδες του μπορεί κάποιος να σχηματίσει μια εικόνα γι’ αυτό το σύστημα αξιών που προς το παρόν κατατάσσεται στην ουρά των πολιτικών συστημάτων. Το βιβλίο προλογίζει ο συνάδελφος Πάσχος Μανδραβέλης, σημειώνοντας μεταξύ άλλων ότι για την ελληνική κοινή γνώμη ο φιλελευθερισμός είναι ό,τι η κόλαση για τις θρησκευτικές θεωρίες. Λειτουργεί ως φόβητρο που αποτρέπει κάθε ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης. Για τους περισσότερους Ελληνες –σημειωτέον ότι οι Ελληνες στη συντριπτική τους πλειοψηφία έχουν αριστερή συνείδηση, ασχέτως του τι ψηφίζουν– ο φιλελευθερισμός φταίει για τα πάντα. Συν τοις άλλοις, μετά το τέλος του εμφυλίου, οι δεξιές κυβερνήσεις στηρίχτηκαν πάνω σ’ ενα ρηχό αντικομμουνισμό που πρόταγμά του –λέει ο Πάσχος Μανδραβέλης– είχε τον εθνικισμό, αντί την ελευθερία του ατόμου. Η αριστερά από την άλλη αγκάλιασε τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως ασπίδα στις διώξεις που υφίστατο, παρά ως βασικό συστατικό της προβληματικής της. Κάπως έτσι φτάσαμε στο σημείο κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού της χώρας να θεωρείται ως φιλελεύθερη, άρα καταστροφική.
Ο Δημήτρης Σκάλκος επιχειρεί μια ιστορική αναδρομή, αναφερόμενος σε δύο εμβληματικές μορφές της σύγχρονης φιλελεύθερης σκέψης, στον Friedrich Hayek (Ο δρόμος προς τη δουλεία) και στον Karl Popper (Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της), οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται.Ο φιλελευθερισμός, γράφει, τραυματίστηκε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι ιδέες της ελευθερίας υποχώρησαν μπροστά στη φαιοκόκκινη απειλή του σταλινισμού και του εθνικοσοσιαλιστικού ολοκληρωτισμού. Και οι φιλελεύθεροι, όπως είπε ο Hayek το 1952, προχωρούσαν μόνοι τους, γελοιοποιημένοι και χωρίς την παραμικρή απήχηση. Στη συνέχεια ο Δ. Σκάλκος αναφέρεται στο άτομο. Στόχος τόσο του Σμιθ όσο και του Τόκβιλ ή του Hayek, σημειώνει, ήταν η αποκατάσταση του ατόμου ως φορέα δικαιωμάτων, παραγωγού ιστορίας και πηγή ηθικών επιταγών.
Σε άλλο σημείο του βιβλίου του ο συγγραφέας περιγράφει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του φιλελευθερισμού από τον 20ό αιώνα ως σήμερα: α) είναι ατομικιστικός, αρθρώνεται δηλαδή γύρω από το «πρωτείο του ατόμου», απορρίπτοντας τις κολεκτιβιστικές προσεγγίσεις. β) είναι εξισωτικός, αναγνωρίζοντας την ίδια ηθική αξία σε όλα τα άτομα, απορριπτοντας νομικές ή πολιτικές διακρίσεις γ) είναι παγκόσμιος, δηλαδή πέρα από τα εθνικά και πολιτιστικά σύνορα δ) είναι προοδευτικός, επιδιώκοντας την εξέλιξη και πρόοδο των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών.
Στην εποχή μας, γράφει ο Δ. Σκάλκος ο σοσιαλισμός δεν αποτελεί αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση, ενώ ο φιλελευθερισμός αμφισβητείται ή συγχέεται με τον καπιταλισμό. Η Ελλάδα απουσιάζει απ’ αυτή την ιδεολογική διαμάχη, επιλέγοντας να πορεύεται με το βλέμμα στραμμένο στο παρελθόν(;). Γι’ αυτό και το βιβλίο «Αλήθειες για τον Φιλελευθερισμό» στόχο έχει να αποσαφηνίσει το πραγματικό περιεχόμενο του φιλελευθερισμού ως μια ολοκληρωμένη πρόταση για την οικονομική ανάπτυξη, την πολιτική διακυβέρνηση και την κοινωνική συμβίωση στη νέα εποχή που ανατέλλει. Να υποθέσω ότι κάποιοι θα φωνάξουν απελπισμένα : Μα πού είναι το κράτος;
Η αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος με ευκολία σπεύδει συχνά να απορρίψει ή να χειροκροτήσει πολιτικές ιδεολογίες, χωρίς προηγουμένως να έχει εντρυφήσει σ’ αυτές, όντας τρόπον τινά θύμα του συρμού της εποχής του και της δημαγωγίας των πολιτικών. Θα ’χετε ίσως προσέξει ότι στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, τα φιλελεύθερα κόμματα δεν πρόκοψαν ή μάλλον δεν κατάφεραν να συγκινήσουν τα πλήθη. Ο ορθολογισμός δεν υπήρξε ποτέ γοητευτικός, καθώς απορρίπτει οτιδήποτε λαϊκιστικό και συναισθηματικά φορτισμένο. Γι’ αυτό και οι φιλελεύθεροι, προκειμένου να αποκτήσουν έδρανο και στεντόρεια φωνή χρειάστηκε να υπαχθούν σε σταθερές πολιτικές ομάδες, κυρίως όμως συντηρητικές, καθώς για την αριστερά αποτελούσαν και αποτελούν απαγορευμένο καρπό. Αλλά αυτός ο επαχθής συνεταιρισμός δεν είναι ό,τι καλύτερο. Ακόμη και στα μπλογκ που στην εποχή μας αφθονούν, όσα έχουν ενστερνιστεί στον τίτλο τους τον φιλελευθερισμό βρίσκονται στην ουρά της γενικής κατάταξης, ή έχουν λιγοστούς «πελάτες» ή σε τελική ανάλυση γίνονται σάκος του μποξ για τους διαφωνούντες.
Κι όμως, αν ανατρέξουμε βιαστικά και επιφανειακά στην ιστορία της χώρας θα πρέπει να σταθούμε στις προσωπικότητες που συνέθεσαν τον λεγόμενο ελληνικό διαφωτισμό, βαθιά επηρεασμένες από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό, γνώρισμα του οποίου είναι και ο φιλελευθερισμός. Η πνευματική κίνηση που σημειώθηκε στη Δυτική Ευρώπη στα τέλη του 17ου αιώνα, με κύριους στόχους τη λύτρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του κράτους και της Εκκλησίας και την επικράτηση του ορθού λόγου, της πνευματικής ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έγινε σημαία για ανθρώπους, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραής, o Ροΐδης και ενδεχομένως ο Ανδρέας Λασκαράτος (αν και ο Λασκαράτος διακρίθηκε κυρίως για τον θρησκευτικό φιλελευθερισμό του). Βεβαίως, πολλοί από αυτούς απαξιώθηκαν και κάποιοι αφορίστηκαν από την Εκκλησία, η οποία δεν είχε το παραμικρό περιθώριο να αντέξει –εκείνη την εποχή– τον θρησκευτικό φιλελευθερισμό.
Στη συνέχεια θα ήθελα να προσθέσω τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον πολιτικό που υπήρξε προσηλωμένος στις αξίες της φιλελεύθερης σκέψης (σήμερα μέχρι παρεξηγήσεως διαστρεβλωμένη) και είχε πάντα κατά νουν να προχωρήσει σε τολμηρές μεταρρυθμίσεις που θα άλλαζαν τη μορφή της Ελλάδας. Ηταν κατ’ εξοχήν οπαδός της ατομικής ελευθερίας, βαθιά πεπεισμένος ότι ο άνθρωπος μπορεί να χαράσσει ο ίδιος τη μοίρα του και σίγουρος ότι το ατομικό συμφέρον αποτελεί το πιο ισχυρό κίνητρο για την ατομική και συλλογική πρόοδο. Κάτι που είχε διαλαλήσει νωρίτερα, το 1776, ο πατέρας του φιλελευθερισμού Ανταμ Σμιθ, στο βιβλίο του «Μελέτη για τις αιτίες του πλούτου των Εθνών». Ο Σμιθ είναι γνωστό ότι καταδικάζει τις κρατικές παρεμβάσεις (λιγότερο κράτος), ασκεί έντονη κριτική στις συντεχνίες και στα κλειστά επαγγέλματα και τάσσεται κατά των κρατικών και ιδιωτικών μονοπωλίων, αποδοκιμάζοντας και τους πλούσιους κεφαλαιούχους που επιδιώκουν τη δημιουργία μονοπωλιακών καταστάσεων, νοθεύοντας τον ελεύθερο ανταγωνισμό.
Αφορμή γι’ αυτές τις αναφορές στον φιλελευθερισμό υπήρξε το βιβλίο του διευθυντού του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών Δημήτρη Σκάλκου («Αλήθειες για το φιλελευθερισμό», εκδόσεις Κριτική) που έφτασε στο δημοσιογραφικό γραφείο προ μηνών και που αποφάσισα να το ξεσκονίσω και να το προβάλω, όχι γιατί στηρίζω ή δεν στηρίζω τον φιλελευθερισμό, αλλά γιατί πιστεύω ότι μέσα από τις σελίδες του μπορεί κάποιος να σχηματίσει μια εικόνα γι’ αυτό το σύστημα αξιών που προς το παρόν κατατάσσεται στην ουρά των πολιτικών συστημάτων. Το βιβλίο προλογίζει ο συνάδελφος Πάσχος Μανδραβέλης, σημειώνοντας μεταξύ άλλων ότι για την ελληνική κοινή γνώμη ο φιλελευθερισμός είναι ό,τι η κόλαση για τις θρησκευτικές θεωρίες. Λειτουργεί ως φόβητρο που αποτρέπει κάθε ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης. Για τους περισσότερους Ελληνες –σημειωτέον ότι οι Ελληνες στη συντριπτική τους πλειοψηφία έχουν αριστερή συνείδηση, ασχέτως του τι ψηφίζουν– ο φιλελευθερισμός φταίει για τα πάντα. Συν τοις άλλοις, μετά το τέλος του εμφυλίου, οι δεξιές κυβερνήσεις στηρίχτηκαν πάνω σ’ ενα ρηχό αντικομμουνισμό που πρόταγμά του –λέει ο Πάσχος Μανδραβέλης– είχε τον εθνικισμό, αντί την ελευθερία του ατόμου. Η αριστερά από την άλλη αγκάλιασε τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως ασπίδα στις διώξεις που υφίστατο, παρά ως βασικό συστατικό της προβληματικής της. Κάπως έτσι φτάσαμε στο σημείο κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού της χώρας να θεωρείται ως φιλελεύθερη, άρα καταστροφική.
Ο Δημήτρης Σκάλκος επιχειρεί μια ιστορική αναδρομή, αναφερόμενος σε δύο εμβληματικές μορφές της σύγχρονης φιλελεύθερης σκέψης, στον Friedrich Hayek (Ο δρόμος προς τη δουλεία) και στον Karl Popper (Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της), οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται.Ο φιλελευθερισμός, γράφει, τραυματίστηκε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι ιδέες της ελευθερίας υποχώρησαν μπροστά στη φαιοκόκκινη απειλή του σταλινισμού και του εθνικοσοσιαλιστικού ολοκληρωτισμού. Και οι φιλελεύθεροι, όπως είπε ο Hayek το 1952, προχωρούσαν μόνοι τους, γελοιοποιημένοι και χωρίς την παραμικρή απήχηση. Στη συνέχεια ο Δ. Σκάλκος αναφέρεται στο άτομο. Στόχος τόσο του Σμιθ όσο και του Τόκβιλ ή του Hayek, σημειώνει, ήταν η αποκατάσταση του ατόμου ως φορέα δικαιωμάτων, παραγωγού ιστορίας και πηγή ηθικών επιταγών.
Σε άλλο σημείο του βιβλίου του ο συγγραφέας περιγράφει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του φιλελευθερισμού από τον 20ό αιώνα ως σήμερα: α) είναι ατομικιστικός, αρθρώνεται δηλαδή γύρω από το «πρωτείο του ατόμου», απορρίπτοντας τις κολεκτιβιστικές προσεγγίσεις. β) είναι εξισωτικός, αναγνωρίζοντας την ίδια ηθική αξία σε όλα τα άτομα, απορριπτοντας νομικές ή πολιτικές διακρίσεις γ) είναι παγκόσμιος, δηλαδή πέρα από τα εθνικά και πολιτιστικά σύνορα δ) είναι προοδευτικός, επιδιώκοντας την εξέλιξη και πρόοδο των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών.
Στην εποχή μας, γράφει ο Δ. Σκάλκος ο σοσιαλισμός δεν αποτελεί αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση, ενώ ο φιλελευθερισμός αμφισβητείται ή συγχέεται με τον καπιταλισμό. Η Ελλάδα απουσιάζει απ’ αυτή την ιδεολογική διαμάχη, επιλέγοντας να πορεύεται με το βλέμμα στραμμένο στο παρελθόν(;). Γι’ αυτό και το βιβλίο «Αλήθειες για τον Φιλελευθερισμό» στόχο έχει να αποσαφηνίσει το πραγματικό περιεχόμενο του φιλελευθερισμού ως μια ολοκληρωμένη πρόταση για την οικονομική ανάπτυξη, την πολιτική διακυβέρνηση και την κοινωνική συμβίωση στη νέα εποχή που ανατέλλει. Να υποθέσω ότι κάποιοι θα φωνάξουν απελπισμένα : Μα πού είναι το κράτος;
Της Ριτσας Μασούρα (Εφημερίδα Καθημερινή)
